ختم قرآن
ختم قرآن، به معنای قرائت قرآن از ابتدا تا انتهاست. در فرهنگ اسلامی برای ختم قرآن فضائل و آثار معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده و یکی از مواقع استجابت و قبولی دعا، بعد از ختم قرآن معرفی شده است. ختم قرآن به شکل گروهی نیز صورت می‌گیرد. دعاهای فراوانی در پایان این عمل در روایات وارد شده که مهم‌ترین و جامع‌ترین آنها دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه است.
در روایات مختلفی پاداش اعمال مختلف با ختم قرآن سنجیده و ختم قرآن به عنوان یکی از معیارهای ثواب اعمال بیان شده است. ختم قرآن به انگیزه‌های مختلفی مانند معرفت و شناخت بیشتر، انس با خدا، هدیه به روح اموات یا حتی رفع مشکلات زندگی و شفای مریض و... انجام می‌گیرد.
مفهوم‌شناسی
ختم قرآن به معنای قرائت قرآن کریم از آغاز تا پایان است. عنوان «ختم قرآن» از صدر اسلام برای مسلمانان آشنا بوده و پیامبر(ص)، اهل بیت و صحابه درباره چگونگی، زمان، روش و ثواب ختم قرآن کریم سخن گفته‌اند. ظاهراً تعبیر «مجلس ختم» که برای درگذشتگان برگزار می‌شود از همین «ختم قرآن» گرفته شده باشد؛ زیرا مرسوم است که در چنین مجلسی یک یا چند بار قرآن را ختم می‌کنند.
فضیلت
در روایات، ثواب‌ها و برکات زیادی برای ختم قرآن بیان شده است. که برخی منحصر به زمان‌های خاص مانند ماه رمضان یا مکان‌های خاص مانند مکه مکرمه‌اند و برخی درباره تمام زمان‌ها و مکان‌ها هستند.
در حدیثی از پیامبر(ص) آمده هر کس قرآن را ختم کند، گویی نبوّت در جان او جای گرفته ولی به او وحی نمی‌شود.
همچنین پیامبر(ص) فرمود: دعایِ ختم‌کننده قرآن، اجابت می‌شود. همچنین بنابر روایتی دیگر از امام صادق(ع) ختم‌کننده قرآن دعایش مستجاب می‌شود.
در روایات مختلفی ثواب ختم قرآن، یکی از معیارهای سنجش ثواب و پاداش دیگر اعمال معرفی شده است. برای نمونه، ثواب قرائت یک آیه در ماه رمضان یا سه بار تلاوت سوره توحید در سایر ماه‌ها یا نماز خاصی در شب دوشنبه معادل ثواب ختم قرآن دانسته شده است.
آداب
تلاوت قرآن، آداب ظاهری (مانند طهارت و آراستگی) و باطنی (مانند حضور قلب و تدبر) و نیز احکامی (مانند وضو برای مسّ کتابت) دارد.
ختم قرآن نیز آداب ویژه‌ای دارد؛ از جمله ختم آن در روز جمعه، روزه‌داری در روز ختم قرآن، و اینکه فرد پس از هر ختم، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد سوره فاتحه و پنج آیه نخست سوره بقره را قرائت و ختم قرآن را به فَتح آن (شروع مجدد تلاوت از ابتدای قرآن) متصل کند.
همچنین برای مدت ختم قرآن آدابی روایت شده است؛ مانند نهی از ختم قرآن در کمتر از سه روز و سفارش به ختم آن در سه، پنج یا هفت روز. برپایه روایتی ختم قرآن در شرایط عادی در کمتر از سه روز یا یک هفته پسندیده نیست چراکه در سنّت اسلامی به فهم آیات بیش از تکرار و تعدد تلاوت توجه شده است. در روایتی از پیامبر نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد و چنین قرائتی به خواندن شتابزده و بی‌توجه آیات می‌انجامد. در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد. در عین حال، در ماه رمضان سی تا چهل بار ختم قرآن مُجاز دانسته شده است.
ختم قرآن برای حاجیان در مدت اقامت در مکه سفارش شده است. در حدیثی آمده است: کسی که قرآن را در مکه ختم کند، تا پیش از مرگ، رسول اکرم و نیز جایگاه خود را در بهشت می‌بیند.
بسیاری از افراد ثواب قرائت یا ختم قرآن را به پیشگاه پیامبران، امامان و امامزادگان، بزرگان دین، شهیدان و امواتِ خود هدیه می‌کنند. در برخی از روایات برای اهدای ثواب ختم قران به معصومان، پاداش‌هایی بیان شده است.
در کشورهای مختلف آداب متنوعی برای ختم قرآن وجود دارد. در بسیاری موارد، در پایان اولین ختم نوجوانان، انگشتر یا هدیه دیگری به او می‌دهند.
کراهت قرائت و ختم قرآن برای بانوان در ایام عادت ماهیانه به معنای ثواب کمتر است و البته لمس آیات یا قرائت آیه یا سوره‌های سجده‌دار جایز نیست.
ختم گروهی
ختم قرآن به دو صورت انجام می‌شود: ختم انفرادی و ختم گروهی. در جلسات ختم گروهی معمولا انگیزه تلاوت بیشتر است. یکی از زمان‌های ختم قرآن ماه مبارک رمضان است که قرائت قرآن در آن ثواب زیادی دارد. برای یک ختم یا بیشتر در این ماه، بر اساس تعداد صفحات قرآن روش‌های مختلفی ارائه شده است. جلسات ختم قرآن در گذشته بیشتر در منزل برگزار می‌شد و در سال‌های اخیر در بسیاری از مساجد بلافاصله پس از نماز جماعت، یک صفحه از قرآن با ترجمه تلاوت می‌کنند که به مرور ختم قرآن شکل می‌گیرد. در برخی حرم‌های امامان و امامزادگان نیز مراسم ختم دسته‌جمعی قرآن به صورت روزانه برگزار شده و ثواب آن به روح صاحب مزار هدیه می‌گردد. نوع دیگری از ختم، از طریق ارتباطات پیامکی یا شرکت در برخی سایت‌های اینترنتی است. اینگونه ختم‌ها معمولا برای سلامتی امام زمان(عج)، رفع گرفتاری یا درخواست حاجت از خداوند است.
در مراسم ترحیم تازه‌درگذشتگان نیز قرآن را به صورت سی، شصت یا صدوبیست بخشی تقسیم می‌کنند و هریک از شرکت‌کنندگان معمولا یک پاره از آن را قرائت کرده و در مجموع یک یا چند ختم قرآن صورت می‌گیرد. گویا علت نام‌گذاری مراسم یادبودِ درگذشتگان به «مجلس ختم» همین سنّت ختم جمعی قرآن است. به این مجلس، مجلس ختم دعا یا قرآن برپا کردن نیز گفته‌اند.
دعاهای ختم قرآن
«ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولی در هنگام به پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می‌توان «دعاهای ختم قرآن» را خواند.
برخی دعاهای رایج در بین مردم ریشۀ روایی دارند (مأثور) و برخی با وجود داشتن مضمون زیبا دعاهای معصومین نیستند (غیر مأثور).
در هنگام قرائت دعاهای ختم قرآن معمولاً شنوندگان در پایان هر بخشی از دعا، «آمین» یا «الهی آمین» می‌گویند؛ دلیل این کار را نیز روایت امام علی(ع) می‌دانند.
برخی دعاهای مأثور
- دعای ۴۲ صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) از جامع‌ترین و معروف‌‌ترین دعاهای ختم قرآن است: أَللهُمَّ إنَّكَ أَعَنْتَنی عَلی خَتْمِ كِتابِكَ...
- پیامبر اکرم (ص) در هنگام ختم قرآن، این دعا را می‌خواندند: أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ...
- دعای دیگر پیامبر(ص): أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ...
- دعای امام صادق (ع) به هنگام ختم قرآن: أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ كِتابِكَ...
برخی دعاهای غیرمأثور
در منابع گوناگون و نیز برخی قرآن‌های چاپی، دعاهای متنوّعی وجود دارد که گرچه مفاهیم کلّی آن از آیات و احادیث اقتباس شده اما ظاهراً توسّط دانشمندان و قاریان خوش ذوق بیان شده‌اند. به عنوان نمونه:
- صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیمُ، وَ صَدَقَ رَسُولُهُ النَّبی الکریمُ، وَ نَحْنُ عَلی ذلِكَ مِنَ الشَّاهِدینَ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا، اِنَّكَ أنْتَ السَّمیعُ العَلیمُ، اللهمَّ ارْزُقنا بِكُلِّ حَرْفٍ مِنَ القرآنِ حَلاوَةً، وَ بِكُلِّ جُزْءٍ مِنَ القُرآنِ جَزاءً، اللهمَّ ارْزُقنا بِالأَلِفِ أُلْفَةً...
- صَدَقَ اللهُ أَعْلَی الصَّادِقینَ وَ منطِقَ جَمیعِ النَّاطِقینَ... أللهمَّ انْفَعْنا بِالقرآنِ العظیمِ وَاهْدِنا بِالآیاتِ وَالذِّکْرِ الحکیمِ وَ تَقَبَّلْ مِنَّا قِرائَتَهُ...
- اللهمَّ، رَبَّن تَقَبَّلْ مِنَّا خَتْمَ القرآنِ، وَ تَجاوَزْ عَنْ ما کانَ مِنَّا فی تِلاوَتِهِ مِنْ خَطَأٍ أَوْ نُقْصانٍ...
- أَللهمَّ اجْعَلِ القرآنَ لَنا فِی الدُّنیا قَریناً، وَ فِی القَبْرِ مُونِساً، وَ فِی القِیامَةِ شَفیعاً...
جستارهای وابسته
- ختم صلوات
پانویس
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۳.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۷۳ـ۳۷۵.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۰۴.
- ↑ مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، ج۷، ص۲۵۶.
- ↑ علاّمه مجلسی، مرآة العقول، ج۱۲، ص۴۹۷.
- ↑ عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ امالی صدوق، ص۸۶.
- ↑ هر کس شب دوشنبه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت آن یک حمد و هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از تمام شدن نماز هفت مرتبه تسبیحات اربعه و لاحول و لاقوه الا بالله العلی العظیم بگوید، ثواب ختم قرآن برای او نوشته شود.}}
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۵.
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۱۸.
- ↑ دائرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۹ش، ج۸، ص۶۲۰.
- ↑ مصباح المتهجد، ص۳۲۲.
- ↑ شرح المهذب نووی، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۰۵.
- ↑ شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، ص۳۷۷ و ص۳۸۴ـ۳۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ کنز العمال، ج۱، ص۶۱۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۱۷.
- ↑ رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ حسینی، بهترین اعمال در سرزمین حج، ۱۳۹۲ش ص۱۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ حکیم، چگونه قرآن بخوانیم، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص ۳۲.
- ↑ «ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ «ختم قرآن»، نسیم وحی، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، ماده «ختم کردن».
- ↑ قرآن و آداب تلاوت آن، ص۴۳ و ۴۴.
- ↑ بحار الانوار، ج۹۲، ص۲۰۶.
- ↑ أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ وَاجْعَلْهُ لی اِماماً وَ نُوراً وَ هُدًی وَ رَحْمَةً. أَللهمَّ ذَكِّرْنی مِنهُ ما نَسیتُ وَ عَلِّمْنی مِنهُ ما جَهِلْتُ، وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، وَاجْعَلْهُ حُجَّةً لی یارَبَّ العالمینَ -- خدایا! به حُرمت قرآن بر من رحم کن و آن را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که فراموش کرده ام، متذكّر ساز، و آنچه را که نمی‌دانم، بر من بیاموز، و در ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان، و آن را حجّت و دلیلم قرار بده، ای پروردگار جهانیان
- ↑ زرّ بن حبیش نقل می‌کند: در مسجد جامع شهر کوفه و در محضر امیرمؤمنان علی علیه‌السلام قرآن را از آغاز تا پایانش تلاوت کردم... وقتی به آیه ۲۲ سوره «حم عسق» رسیدم، آن حضرت گریست؛ به گونه‌ای که اشک بر صورتش جاری شد. سپس سرش را به آسمان بلند نموده و فرمود:ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو. آنگاه چنین عرضه داشت: أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ، وَاخْلاصَ المُوقنینَ، وَ مُرافَقَةَالأَبرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الایمان، وَالغَنیمَةَ مِنْ كُلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِن كُلِّ اِثْمٍ، وَ وُجُوبَ رَحْمَتِكَ، وَ عَزائِمَ مَغْفِرَتِكَ، وَالْفَوزَ بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النَّارِ -- خدایا! همانا من دل نهادن دل دادگان، اخلاص اهل یقین، همراهی نیکان، شایستگی دریافت حقائق ایمان، بهره‌مندی از همه خوبی‌ها، مصون ماندن از تمامی گناهان، شمول رحمتت، به دست آوردن بخشش‌های بزرگت، رستگاری و رسیدن به بهشتت، و نجات یافتن از آتش جهنّم را، از درگاه مقدّست درخواست می‌کنم. امیرالمؤمنان علیه‌السلام در پایان، به من فرمود: «ای زرّ! هرگاه قرآن را ختم نمودی، این دعا را بخوان؛ زیرا دوست و محبوبم پیامبر خدا (ص) مرا دستور و سفارش داده بود که به هنگام ختم قرآن با این کلمات، دعا بخوانم.» بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۰۶ و ۲۰۷
- ↑ أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ كِتابِكَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیكَ الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَكَ الحمدُ رَبَّنا، اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یحِلُّ حَلالَهُ وَ یحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبْری وَ اُنساً فی حَشْری، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِكُلِّ آیةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِكَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ. -- خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده‌ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقدند. و قرآن را در گورم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه‌ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می‌رسانی و بر درجه آنان می‌افزایی. به رحمتت ای مهربان‌ترین مهربانان. بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۰۷
- ↑ مَن خَتَمَ القُرآنَ فَکأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَینَ جَنبَیهِ، ولکنَّهُ لایوحی إلَیهِ؛ کسی که قرآن را ختم کند، گویا نبوّت در میان دو پهلویش قرار داده شده باشد، جز آن که به او وحی نمی‌گردد.
- ↑ مَن خَتَمَ القُرآنَ فَلَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ.
- ↑ مَن خَتَمَهُ كانَت لَهُ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ مُؤَخَّرَةٌ أو مُعَجَّلَةٌ.
- ↑ «حُذَیفه» می‌گوید: پیامبر(ص) بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...»
- ↑ امام علی علیه‌السلام به صحابی‌اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو...»
منابع
- صحیفه سجادیه.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، الامالی، قم، ۱۴۱۷ق.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، ۱۳۶۸ش.
- ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
- حسینی، داوود، بهترین اعمال در سرزمین حج، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
- حکیم، محمدتقی، چگونه قرآن بخوانیم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- «ختم قرآن»، در مجله نسیم وحی، شماره ۷، شهریور ۱۳۸۶ش.
- شهيدى‌پور، محمدرضا و بخش علوم قرآنی، دائرة المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان كتاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱م/۱۹۹۱ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۰ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۱۲م/۱۹۹۲.
- فیض کاشانی، محسن، قرآن و آداب تلاوت آن، ترجمه دکتر اسدالله ناصح، تهران، کانون انتشارات محمدی.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی.
- متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۱ش.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت، دار الفکر.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: